Petrol, günümüz ekonomilerinde oldukça önemli bir enerji girdisidir. Günümüzde elektrik üretiminden, taşımacılığa kadar büyük bir kullanım alanı vardır. Petrol oluşumunun çok uzun yıllar alması nedeniyle petrol yenilenemeyen (fosil) kaynaklar içerisinde yer almaktadır.
Ülkemizde enerji tüketiminde petrolün oranı %30-40 arasındadır. Bu nedenle petrol piyasası hakkında düzenleme yapılmış ve 20/12/2003 tarihinde Resmi Gazete Petrol Piyasası Kanunu yayımlanmıştır.
Bu düzenlemeyle yurt içi ve yurt dışı kaynaklardan alınan petrolün doğrudan veya işlenerek güvenli ve ekonomik olarak rekabet ortamı içerisinde kullanıcılara sunumuna ilişkin piyasa faaliyetlerinin düzgün biçimde yürütülmesi için yönlendirme, gözetim ve denetim faaliyetlerinin düzenlenmesi amaçlanmıştır.
Lisans
Petrol ile ilgili rafinaj, işleme, madeni yağ üretimi, depolama, iletim, serbest kullanıcı ve ihrakiye faaliyetlerinin yapılması ve bu amaçla tesis kurulması ve/veya işletilmesi ve akaryakıt dağıtımı, taşıması ve bayilik faaliyetlerinin yapılması için lisans alınması gerekmektedir. Lisans ile ilgili talepler EPDK tarafından 60 gün içinde karara bağlanır.
Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu’nda düzenlenen hükümlere aykırı davranan kişilere lisans verilmez.
Türkiye'de petrol piyasası faaliyetinde bulunan ve yabancı devletler mevzuatına göre sermaye şirketi niteliğinde bulunan özel hukuk tüzel kişileri, Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun’una göre Türkiye'deki faaliyetleri bakımından Türkiye'de yerleşik sayılırlar.
Lisans Türleri
Petrol Piyasası Kanunu’nda düzenlenmiş dört çeşit lisans türü vardır.
Rafinerici: Lisansı gereği rafinaj faaliyeti yapma hakkı verilmiş, petrol ticareti yapan sermaye şirketidir. Yurt dışından ham petrol ve akaryakıt temin edebilmektedir. Ayrıca tesisi içinde veya civarında işleme, depolama ile yakınındaki diğer tesislere boru hatları ile taşıma ve sahip olacağı dağıtım şirketi ile akaryakıt dağıtımı faaliyetinde bulunabilir.
Rafinerici lisansı sahipleri, tesislerindeki ham petrol, ara ürün, akaryakıt harici ürün ve akaryakıt tankları ile yurt içi ve yurt dışı satış tanklarını lisanslarına işletmek ve tankların kullanımına ilişkin bilgileri EPDK’ya bildirmek zorundadır.
Taşıma, işleme, depolama, iletim, madeni yağ üretimi, serbest kullanıcı, ihrakiye teslim şirketi ve ihrakiye bayii: Türkiye’nin karasuları ve/veya karasuları bitişiğinde deniz vasıtalarına veya hava meydanlarında yerli ve yabancı uçaklara vergili veya vergisiz sağlanan akaryakıt ve madeni yağa ihrakiye denir. Yurt içinden veya yurt dışından temin ettiği ihrakiyeyi deniz ve hava taşıtlarına veren lisanslı sermaye şirketi ve lisanslı bayilere ihrakiye teslim şirketi ve bayii denir.
Piyasa faaliyetinde bulunanların stok ve işleme ihtiyaçlarını gidermek üzere başkasının mülkiyetindeki petrolü depolayan sermaye şirketlerine depolama lisansı verilir.
Kalorifer yakıtı, fuel-oil ve motorinde yıllık 5000 tondan aşağı olmayacak şekilde EPDK tarafından ürün bazında belirlenen tüketim miktarından fazla yıllık petrol tüketimi olan kişilere serbest kullanıcı lisansı verilir.
Rafinaj faaliyeti yapma hakkı verilen, petrol ticareti yapan sermaye şirketlerine rafinerici denir.
Petrol ve diğer kimyasal maddelerden madeni yağ üretimi hariç yeni ürünler elde edilmesine ve/veya ürünlerin nitelik veya niceliğinin değiştirilmesine ilişkin işlemleri yapan kişilere işleme lisansı verilir.
Dağıtım: Dağıtıcı lisansı sahipleri, akaryakıt olarak tanımlanan ürünleri dağıtma hakkına sahiptir.
Dağıtıcı lisansı sahipleri, kendi mülkiyetlerindeki veya sözleşmeyle anlaştıkları bayilerin dışında başka bayilere dağıtım yapamazlar.
Dağıtıcılar, yıllık pazarlama projeksiyonları yapmak ve detayları ile her yıl Kuruma Şubat ayı içinde vermekle yükümlüdür. Yıl içinde, üçer aylık dönemlerde projeksiyonlarının gerçekleşme değerlemesini yaparak Kuruma; Ocak, Nisan, Temmuz, Ekim aylarında verir ve projeksiyonlarında oluşan yüzde ondan fazla artış ve eksilişleri açıklarlar.
Dağıtıcılar sözleşme ile bayilik oluşturur. Bayilik süresi bitiminden üç ay öncesinde bayiliğin devamı için sözleşme tekrarlanmazsa sürenin bitimine kadar dağıtıcı, bayinin petrol ihtiyacını karşılar.
Dağıtıcıların kendi işlettiği istasyonlar aracılığı ile yaptığı satış, dağıtıcının toplam yurt içi pazar payının yüzde on beşinden fazla olamaz. Dağıtıcıların yurt içi pazar payı, toplam yurt içi pazar payının yüzde kırk beşini geçemez. Dağıtıcı, kendi işlettiği istasyonlara sübvansiyon ve bayi istasyonlarından farklı uygulamada bulunamaz.
Bayi: Bayi lisanları ile ilgili düzenlemeleri EPDK yapar. Bayiler, dağıtıcıları ile yapacakları tek elden satış sözleşmesiyle bayilik faaliyetinde bulunurlar.
Bayiler lisanslarının devamı süresince bayisi olduğu dağıtıcı haricinde diğer dağıtıcı ve onların bayilerinden akaryakıt ikmali yapamazlar. Ayrıca petrolün içine başka bir şey karıştırarak ve/veya hile amacıyla akaryakıta katılabilecek ürünlerin akaryakıta katılmamasını sağlamakla ve istasyonda bu ürünleri bulundurmamakla yükümlüdür.
Petrol Piyasasında Fiyat Oluşumu
Petrol alım satımında fiyatlar dünya serbest piyasa koşullarına göre oluşur. Yerli ham petrol için, teslim yeri olan en yakın liman veya rafineride teşekkül eden “Piyasa Fiyatı” fiyat olarak kabul edilir.
Piyasa fiyatı tekliflerinde, T. C. Merkez Bankası tarafından açıklanan aylık döviz satış kuru ortalaması, petrol birimi olarak varil, metrik ton ve döviz cinsi olarak ABD Doları kullanılır.
Rafinericiler, ham petrol üreticilerinin teklifi halinde oluşan bu fiyatlardan yerli ham petrolü alırlar ve ham petrol temininde yerli ham petrole öncelik tanırlar. Rafinericiler ham petrol üreticilerinin bu fiyat veya bunun üzerindeki fiyat tekliflerine on beş gün içinde yazılı olarak cevap verirler. Rafinericiler üreticilerin aleyhine olacak şartlarda maddî talep ve teklifte bulunamazlar. Fiyat uyuşmazlıkları EPDK hakemliğinde en geç 30 gün içerisinde tarafları bağlayacak şekilde çözülür.
İdari Yaptırımlar
İdari yaptırımlar; tedbirler, lisans iptalleri ve idari para cezalarından oluşur. İdari yaptırım uygulamakla görevli kurum EPDK’dır.
İdari Para Cezaları
Rafinerici, dağıtıcı, taşıma, ihrakiye, işleme, depolama, iletim, madeni yağ üretimi ve serbest kullanıcı lisansı kapsamına giren faaliyetlerin lisans almaksızın yapılması durumunda idari para cezası uygulanır.
Kaçak akaryakıt veya sahte ulusal marker elde etmeye, satmaya ya da herhangi bir piyasa faaliyetine konu etmeye yarayacak şekilde lisansa esas teşkil eden belgelerde belirlenenlere aykırı sabit ya da seyyar tank, düzenek veya ekipmanı bulunduran kişilere idari para cezası uygulanır.
Tağşiş ve/veya hile amacıyla akaryakıta katılabilecek ürünlerin akaryakıta katan ve istasyonunda bulunduran kişilere idari para cezası verilir.
Piyasa faaliyeti kısıtlamalarına uymayan lisans sahiplerine idari para cezası verilir.
Lisans yükümlülüklerine uymayan lisans sahiplerine idari para cezası uygulanır.
Fiyat oluşumun dolaylı veya dolaysız olarak engellenmesi veya engellemeye teşebbüs edilmesinde durumunda idari para cezası verilir.
Kötüniyetli veya tehlikeli eylem sonucunu doğuracak her türlü işlemi gerçekleştiren lisans sahibi kişilere idari para cezası uygulanır.
Sahip olunan lisansın verdiği haklar dışında faaliyet gösterilen kişilere idari para cezası uygulanır.
İletim ve depolama tesislerine erişimin dolaylı veya dolaysız olarak engelleyen lisans sahibi kişilere idari para cezası kesilir.
Lisans almaksızın bayilik faaliyeti yapılması durumunda idari para cezası uygulanır.
Bayi faaliyetinde bulunan kişilerin bayilik yükümlülüklerine uymaması durumunda idari para cezası kesilir.
Ulusal petrol stoğu tutma yükümlülüğü bulunan lisans sahiplerine, tespit tarihinde eksik tutulan her bir ton ürün için iki yüz elli Türk Lirası idari para cezası verilir.
Kanunun getirdiği yükümlülüklere, ikincil mevzuat veya lisans hükümlerine, EPDK kararlarına uymayanlara idari para cezası uygulanır.
Lisans İptali
Lisans sahibi kişiler hakkında mevzuata, EPDK kararlarına aykırı davranılması durumunda otuz gün içerisinde aykırılığın giderilmesi, aksi halde hakkında geçici durdurma yapılacağı ihtar edilir. Verilen ihtar süresi sonunda mevzuata aykırı durumu devam ettirenlerin faaliyeti altmış gün süre ile geçici olarak durdurulur. Niteliği itibarıyla düzeltme imkânı olan fiilin tespit tarihinden itibaren iki yıl içerisinde tekrar edilmesi hâlinde ise ihtar işlemi uygulanmaksızın ilgili piyasa faaliyeti altmış gün süre ile geçici olarak durdurulur. Geçici durdurma süresi sonunda da tespit edilen aykırılıklar giderilmezse lisans iptal edilir.
Lisans sahibi kişiler hakkında, Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu’nda belirtilen akaryakıt kaçakçılığına ilişkin fiiller için idari soruşturma başlatılarak gerekli yaptırımlar uygulanır. Soruşturma sürecinde lisans geçici süre ile durdurulur.
Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu’nda belirtilen kaçakçılık fiillerinin işlendiği tespit edilen rafineri hariç her türlü tesiste lisansa tabi tüm faaliyetler hakkında karar verilinceye kadar EPDK tarafından geçici olarak durdurulur ve karara göre lisans sahiplerinin lisansı iptal edilir.
Petrol Piyasası Kanunu’na göre yapılan talep veya işlemlerde, kanuna karşı hile veya yalan beyanda bulunulduğunun tespiti hâlinde lisans iptal olunur.
Kaçak ürün tesis edenlerin lisansı iptal edilir.
İdari Yaptırım Kararlarına Karşı Yargı Yolu
EPDK tarafından verilen Kurul kararlarına karşı öncelikle EPDK’ya başvurmak gerekmektedir. EPDK Kurul kararlarına karşı kararın tebliğinden itibaren 60 gün içinde dava açılmaktadır. Bu 60 günlük süre EPDK’ya başvurulması durumunda durur. EPDK’ya başvuran taraf 60 gün içinde cevap alamaz veya olumsuz cevap alması durumunda bu süre devam eder.
EPDK Kurul kararlarına karşı Ankara idare mahkemelerinde dava açılır.
İlk derece mahkemesinin vermiş olduğu kararlara karşı istinaf ve temyiz yolu açıktır.
İlgili Danıştay Kararları
“Davacıya ait akaryakıt istasyonunda 5015 sayılı Kanun'un 20. maddesi uyarınca dava konusu geçici mühürleme işlemi uygulanmasının, menşei belli olmayan akaryakıtın 5607 sayılı Kanun'un 3. maddesinin 11. fıkrası uyarınca kaçak akaryakıt olarak değerlendirilmesinden kaynaklandığı, ancak 5607 sayılı Kanun'un 3. maddesinin 11. fıkrasında değişiklik yapılması ile kaçakçılık suçu fiilinin kapsamının, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu'nun belirlediği seviyenin altında ulusal marker içeren veya hiç içermeyen akaryakıt ile sınırlandığı, menşei belli olmayan akaryakıt bulundurulmasının tek başına kaçakçılık fiili kapsamında değerlendirilemeyeceği anlaşılmaktadır.
Bu durumsa, 5015 sayılı Kanun'un 20. maddesinin 8. fıkrası uyarınca uygulanan mühürleme işleminin sebep unsurunun ortadan kalktığı dikkate alındığında, dava konusu işlemde hukuka uygunluk, dava konusu işlemin iptali yolundaki Mahkeme kararında ise sonucu itibarıyla hukukî isabetsizlik bulunmamaktadır.” (Danıştay 13. Daire Başkanlığı 2015/5051 E., 2020/2910 K.)
“5015 sayılı Kanun'da lisans tanımı yapılırken lisansın, gerçek ve tüzel kişilerin anılan piyasalarda faaliyet gösterebilmeleri için Kurul tarafından izin verildiğini gösteren belgeyi ifade edeceği belirtilmiş olup, petrol piyasasına ilişkin lisans başvurularının Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu'na yapılacağı, lisansların verilmesine veya iptaline ilişkin işlemlerin Kurum'ca yapılacağı düzenlemesi bulunmaktadır. 5015 sayılı Kanun hükümlerini uygulamak ve Kanun'da sayılan durumlarda lisanları iptal etmek ise, 4628 sayılı Kanun'un 5/B maddesi uyarınca Kurul'un görevidir.
Bu itibarla, davacıya ait istasyonlu bayilik lisansının, yapılan inceleme sonucunda sona erdirilmesi gerektiğinin tespit edilmesi hâlinde, dosyanın Kurul'a sunulması ve davacı şirketin lisansının sona erdirilip erdirilmeyeceğinin Kurul tarafından değerlendirilmesi gerekirken, istasyonlu bayilik lisansının Daire Başkanlığı tarafından sona erdirilmesine ilişkin işlemde yetki unsuru yönünden hukuka uygunluk, davanın reddi yolundaki temyize konu İdare Mahkemesi kararında hukuki isabet bulunmamaktadır.” (Danıştay 13. Daire Başkanlığı 2014/3471 E. , 2020/91 K.)