Doğal gaz, yerden çıkarılan veya çıkarılabilen gaz halindeki doğal hidrokarbonlardır. Çeşitli kimyasal ürünlerin başlıca hammaddesi olan doğal gaz enerji tüketiminin önemli bir bölümünü karşılamaktadır. Bu nedenle ülkeler için doğal gaz önemli bir yerdedir.
Türk hukukunda doğal gaz hakkındaki düzenlemeler Doğal Gaz Piyasası Kanunu ile yapılmıştır. Bu Kanunun amacı; doğal gazın devamlı, kaliteli, ucuz, rekabete dayalı esaslar içerisinde çevreye zarar vermeyecek biçimde tüketicilerin kullanımına sunulması için, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir doğal gaz piyasasının oluşturulması ve bu piyasada denetimin sağlanmasıdır. Doğal gaz piyasasının denetimini EPDK yapmaktadır.
Doğal gaz piyasa faaliyetlerinde bulunacak tüzel kişilerin lisans almaları şarttır. Anonim şirketlerin veya limited şirketlerin hisselerinin tamamının nama yazılı olması durumunda doğal gaz piyasası faaliyetinde bulunabilirler.
Doğal gaz piyasası faaliyetleri;
İthalat: Doğal gazın ithal edilebilmesi için ithalat lisansı alınması gerekmektedir. İthalat lisansı almak için tüzel kişinin ithalat yapacak teknik ve ekonomik güce sahip olması gerekmektedir. İthal edilecek doğal gazın kaynağı, rezervleri, üretim tesisleri ve iletim sistemi hakkında kesin bilgi ve garantinin bulunması durumunda tüzel kişiye lisans verilmektedir. Her sene ithal edilecek doğal gazın EPDK tarafından belirlenen oranı kadar bir miktarı beş yıl içerisinde ulusal topraklarda yer altı depolama imkânına sahip olunması hususunda depolama faaliyeti yapacak tüzel kişilerden EPDK tarafından belirlenen taahhüt ve garantilerin alınmaktadır.
İthalatçı şirketler, yapacakları her ithalat bağlantısı için ayrı lisans almaları şarttır. Bu şirketler, ithal şekilde elde ettikleri doğal gazı yurt içinde ihracatçı şirketlere veya toptan satış şirketlerine, satış sözleşmesi ile devredebilecekleri gibi serbest tüketicilere ve ihracat lisansı almak kaydıyla yurt dışına da satabilirler. Ancak ihracatçı şirketlere yapılan devir işlemi, ithalatçı şirketin lisans kapsamındaki yükümlülüklerini sona erdirmez.
Herhangi bir ithalatçı şirketin, ithal yoluyla temin ettiği yıllık doğal gaz miktarı, EPDK tarafından belirlenecek cari yıla ait ulusal gaz tüketim tahmininin yüzde yirmisinden fazla olamaz.
İhracat: İthal edilmiş veya yurt içinde üretilmiş doğal gazı yurt dışına ihraç etmek isteyen tüzel kişiler ihracatçı lisansı almak zorundadır. Lisans almak isteyen şirketlerin teknik ve ekonomik yeterliğe sahip olduğunu göstermesi, doğal gazı, hangi ülkeye ve hangi taşıma aracı ile ihraç edeceğini bildirmesi ve ihraç nedeniyle sistemin işleyişini ve ülke ihtiyacını aksatmayacağını ayrıca sistemin emniyetini ihlal ettiği durumlarda, meydana gelen zarar ve ziyanı tazmin edeceğini garanti etmesi ve bu hususta zorunlu sigorta yaptırması gerekmektedir.
Üretim: Doğal gaz arama ve üretim faaliyetleri 6326 sayılı Petrol Kanunu’na göre yapılır. Arama ve işletme ruhsatlarını Petrol İşleri Genel Müdürlüğü verir. Üretim faaliyeti, piyasa faaliyetinden sayılmaz.
Üretim şirketleri, ürettikleri gazı toptan satış lisansı alarak toptan satış şirketlerine, ithalatçı şirketlere, dağıtım şirketlerine veya serbest tüketicilere satabilir. Üretici şirketler bu satış miktarının EPDK’ca cari yıla ilişkin olarak belirlenecek ulusal tüketim tahmininin yüzde yirmisini geçmemek şartıyla doğrudan serbest tüketicilere, geri kalan doğal gazı ise, ithalatçı şirketler, dağıtım şirketleri veya toptan satış şirketleri aracılığıyla piyasaya sunabilir. Üretim şirketleri, ihracatçı lisansı alarak ürettiği gazı ihraç edebilir.
Doğal gaz üretimi yapan petrol hakkı sahibi yerli ve yabancı şirketlerin ürettikleri doğal gazı; toptan satış şirketlerine, dağıtım şirketlerine, ihracatçı şirketlere veya serbest tüketicilere pazarlamak ve ihraç etmek üzere, depolama şartı aranmaksızın, toptan satış lisansı verilir.
İletim: Üretime mahsus toplama hatları ve dağıtım şebekeleri haricindeki gaz boru hattı şebekesi veya sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) taşıma vasıtalarıyla gerçekleştirilen doğal gaz naklini ifade etmektedir. İletim faaliyetini gerçekleştirecek olan tüzel kişiler, iletim şirketleri sisteminin uygun olması halinde, EPDK tarafından tespit edilen kriterler çerçevesinde, sisteme bağlanmak isteyen kullanıcıları on iki ay içerisinde şebekeye bağlamakla yükümlüdür. İletim şirketlerinin faaliyete geçebilmesi için, EPDK tarafından kendilerine lisans verilmesi şarttır.
İletim şirketleri üretim şirketi, ithalatçı şirket, toptan satış şirketi ve ihracatçı şirketler ile taşıma sözleşmesi yapar. İletim şirketleri ayrıca, üretim şirketi, serbest tüketici, depolama şirketi ve diğer iletim şirketleri ile teslim sözleşmeleri yapar. Yapılan veya yapılacak sözleşmelerde sistemin işleyişini engelleyen veya aksatan hükümlere yer verilmez.
İletim şirketlerince transit doğal gaz iletimini de dikkate alarak ulusal iletim şebekesi yatırım programları hazırlanır. EPDK bu programları inceler ve onaylar. Mevcut, planlanan ve yapımı devam etmekte olan ulusal iletim şebekesi BOTAŞ'ın himayesi altındadır. İletim şirketlerince mevcut hatlarla bağlantılı sistem oluşturacak şekilde inşa edilecek iletim amaçlı yeni boru hatları mülkiyeti kendilerine ait olmak üzere yatırım yapan iletim şirketlerince işletilir.
Doğal gaz depolama: Günlük ve mevsimlik değişiklikleri karşılamak ve doğal gaz temininin azalması veya durması sonucunda meydana gelen doğal gaz açığını gidermek amacıyla doğal gaz depolanmaktadır. Depolama lisansı almak için başvuran tüzel kişiler depolama yapacak teknik ve ekonomik yeterliliğe sahip olması gerekmektedir. Tasarrufları altında bulunacak depolama kapasitelerinin tümünü sistemin eşgüdümlü ve güvenli bir tarzda işlemesine yardımcı olacak şekilde idare edeceklerini ve bu durum karşısında tarafsız ve eşit bir şekilde hizmet sunacaklarını taahhüt ederler.
İşletme ruhsatına sahip şirketlerin doğal gaz ürettiği yer altı doğal gaz yatağını, depolama amacı ile kullanmak üzere Petrol İşleri Genel Müdürlüğü’nün onayının alınmasının sonucunda EPDK’ya başvurulması halinde, uygun görülürse işletme ruhsatının ilgili bölümü depolama lisansına dönüştürülür.
Toptan satış: Toptan satış şirketleri, serbest tüketicilere yapacakları toptan satış faaliyeti için EPDK’dan lisans almak zorundadır. İthalatçı lisansı almış olan tüzel kişiler, toptan satış lisansı almadan doğal gaz toptan satışı yapabilirler. Toptan satış şirketlerinin, doğal gaz ithalatı yapabilmesi için ithalatçı lisansı alması gerekmektedir.
Toptan satış faaliyeti yapmak isteyen tüzel kişilerin, lisans almak için doğal gazı nereden alacağını ve hangi taşıma şartları ile satışı gerçekleştireceğini, yeterli teknik ve ekonomik gücünün bulunduğunu ve sistemin emniyetli bir şekilde işlemesine yardımcı olmak amacıyla, gerekli depolama kapasitelerine sahip olduğunu göstermesi, taahhüt ve garantileri de vermesi gerekir.
Toptan satış şirketleri, ithalatçı şirket veya ihracatçı şirket veya serbest tüketici veya dağıtım şirketi ile satış sözleşmeleri yapar ve fiyatları serbestçe belirler.
Doğal gazın şehir içi dağıtımı: Şehir içi doğal gaz dağıtım hizmeti, EPDK tarafından yapılan ihaleyi kazanan şirkete mahalli doğalgaz dağıtım şebekesinin mülkiyeti de dahil olmak üzere şehrin gelişmişlik düzeyi, tüketim kapasitesi ve kullanıcı sayısı gibi hususlar dikkate alınarak lisans süresi için verilir.
EPDK’nın açacağı ihale, Resmi Gazete'de ilan edilir. İhaleyi kazanan şirkete dağıtım lisansı verilir ve şirket o şehirde dağıtım faaliyetlerini gerçekleştirmeye yetkili dağıtım şirketi unvanını alır. Doğal gaz iletim hatları BOTAŞ tarafından yapılmış olan şehirlerde, 3 defa dağıtım lisansı ihalesine çıkıldığı hâlde istekli çıkmazsa ilgili il özel idaresi veya belediye tarafından kurulacak anonim şirketin başvurması hâlinde EPDK tarafından dağıtım lisansı verilir ve şirket o şehirde dağıtım faaliyetlerini gerçekleştirmeye yetkili dağıtım şirketi unvanını alır. Lisans süresi biten dağıtım şirketi, lisans süresinin tamamlanmasından bir yıl önce, söz konusu şehir içi dağıtım lisansının yenilenmesini EPDK’dan talep etmesi halinde ikinci kez dağıtım lisansı alabilir.
Yaptırımlar
EPDK tarafından doğal gaz piyasasında faaliyet gösteren kişilere mevzuata aykırı davranmaları halinde idari yaptırım veya ceza uygulanır. EPDK öncelikle yazılı ihtarda bulunur. Buna rağmen mevzuata aykırılığa devam edilmesi sonucunda;
a) EPDK tarafından bilgi isteme veya yerinde inceleme durumlarında; istenen bilgilerin eksik veya yanıltıcı olarak verildiğinin saptanması veya hiç bilgi verilmemesi ya da yerinde inceleme imkânının verilmemesi durumunda idarî para cezası verilir ve 7 gün içinde bilgilerin verilmesi veya inceleme imkânının sağlanması ihtar edilir.
b) Mevzuata aykırı hareket edildiğinin saptanması halinde, idarî para cezası verilir ve otuz gün içinde aykırılığın giderilmesi ihtar edilir.
c) Lisans yükümlülüklerinden herhangi birisinin yerine getirilmediğinin tespiti halinde, idarî para cezası verilir ve otuz gün içinde düzeltilmesi ihtar edilir.
d) Lisans veya sertifika müracaatında ve bunların verilmesinde aranan şartlar konusunda, gerçek dışı belge bilgi verilmesi veya lisans veya sertifikada öngörülen hususları etkileyecek şartlardaki değişikliklerin EPDK’ya bildirilmemesi halinde, idarî para cezası verilir ve otuz gün içinde düzeltilmesi ihtar edilir.
e) Lisans müracaatı sırasında iştirak ilişkisi konusunda yanıltıcı bilgi verilmesi veya faaliyet süresi boyunca iştirak ilişkisi yasağına aykırı davranışta bulunulması halinde, idarî para cezası verilir ve otuz gün içerisinde düzeltilmesi ihtar edilir.
f) Piyasada lisans kapsamı dışında faaliyet gösterildiğinin saptanması halinde idarî para cezası verilir ve on beş gün içinde kapsam dışı faaliyetin veya aleyhe faaliyetin durdurulması ihtar edilir.
g) Lisans veya sertifikanın verilmesine esas olan şartların, faaliyet sırasında ortadan kalktığının tespiti halinde lisans veya sertifika iptal edilir. Ancak, bu şartların baştan mevcut olmadığının saptanması halinde ise lisans veya sertifikanın iptali yanında ayrıca idarî para cezası verilir.
İdari yaptırım kararlarına karşı Ankara idare mahkemelerinde dava açılabilir.
İlgili Danıştay Kararı
“Davacı şirket, "... A. Ş." ticari unvanı altında ...'ın bağlı ortaklığı olarak kurulmuş, daha sonra Özelleştirme Yüksek Kurulu'nun ... tarih ve ... sayılı kararıyla özelleştirme kapsam ve programına alınmış ve Kurul'un ... tarih ve ... sayılı kararıyla şirkete 30 yıl süreyle ... şehrinde doğal gaz dağıtım faaliyeti yapmak üzere dağıtım lisansı verilmiştir.
Baz varlık tabanı tespit edilirken ihalesi Kurum tarafından yapılan şirketler ile mevcut diğer şirketlerin farklı tarife metodolojisine tabi tutulmasının 4646 sayılı Kanun'un 11. maddesine dayandığı, mevzuat gereği farklı düzenlemelere tabi olan ihaleli şirketler ile mevcut şirketler için yapılacak tarife hesaplamalarını eş baza getirmek, farklı statülerdeki dağıtım şirketlerini ortak bir metodoloji çatısı altında toplamak amacıyla ... tarih ve ... sayılı Kurul kararının (Metodoloji) alındığı, tarife hesabının kendi içinde bütünlük ve tutarlılık taşıması gerektiği açık olup; dağıtım şirketlerinin baz varlık tabanları belirlenirken, mevzuat gereği farklı statüye sahip şirketler bakımından farklı kurallar ve tarife metodolojisi benimsenmesinde eşitlik ilkesine aykırılık bulunmamaktadır.
Bu durumda, baz varlık tabanı belirlenirken ihalesi Kurum tarafından yapılan şirketler ile mevcut şirketlerin farklı tarife metodolojisine tabi tutulmasında hukuka aykırılık görülmemiştir.” (Danıştay 13. Daire Başkanlığı 2018/1317 E., 2020/2670 K.)