Gelişen uluslararası pazarda yabancı ülke üreticileriyle rekabet koşullarında uyumu sağlamak, ihracatı, ihracat için yatırımı ve üretimi geliştirmek, yabancı sermaye ve teknoloji girdisini arttırmak ve hızlandırmak, döviz girdisini arttırmak için üreticilerin belirli gümrük vergisi ve diğer vergisel muafiyetlerden faydalanarak ihracat yapmak üzere üretimlerinin desteklenmesi, istihdam sağlanması ve benzeri amaçlarla kurulan serbest bölgeler ülkemizde ayrı bir mevzuat ile düzenlenmiş ve serbest bölgelerde gerçekleştirilecek üretim, ithalat, ihracat, istihdam, vergilendirme, teşvik, prim, kuruluş, bankacılık, işlemlerde kullanılacak para birimi, kambiyo uygulamaları ve diğer hususlar özel kanun ve yönetmeliklerle düzenlenmiştir.
Ülkemizde serbest bölgelerde uygulanacak hukuki mevzuatı düzenleyen temel kanun 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu olup halen yürürlüktedir.
Kanunun 6. maddesinde serbest bölge tanımı yapılmıştır.
Madde 6 “Serbest bölgeler, Türkiye Gümrük Bölgesinin parçaları olmakla beraber; yer ve sınırları Cumhurbaşkanınca belirlenmiş, serbest dolaşımda olmayan eşyanın herhangi bir gümrük rejimine tabi tutulmaksızın ve serbest dolaşıma sokulmaksızın, gümrük mevzuatında öngörülen haller dışında kullanılmamak ya da tüketilmemek kaydıyla konulduğu, ithalat vergileri ile ticaret politikası önlemlerinin ve kambiyo mevzuatının uygulanması bakımından Türkiye Gümrük Bölgesi dışında olduğu kabul edilen ve serbest dolaşımdaki eşyanın bir serbest bölgeye konulması nedeniyle normal olarak eşyanın ihracına bağlı olanaklardan yararlandığı yerlerdir.”
Kanunun 1. maddesinde ise “Bu Kanun; ihracata yönelik yatırım ve üretimi teşvik etmek, doğrudan yabancı yatırımları ve teknoloji girişini hızlandırmak, işletmeleri ihracata yönlendirmek ve uluslararası ticareti geliştirmek amacıyla serbest bölgelerin kurulması, yer ve sınırlarıyla faaliyet konularının belirlenmesi, yönetimi, işletilmesi, bölgelerdeki yapı ve tesislerin teşkili ile ilgili hususları kapsar.” şeklindeki hüküm ile amacı ve kapsamı belirtilmiştir.
Türkiye’deki herhangi bir serbest bölgeden serbest bölge dışındaki Türkiye’nin herhangi bir iline ya da herhangi bir ilden Türkiye’deki herhangi bir serbest bölgeye yapılacak ticaret, dış ticaret mevzuatımıza göre yürütülür. Yani serbest bölge dışındaki bir firmanın serbest bölgedeki bir firmaya ürün satışı yapması halinde işlem ihracat işlemi olarak kabul edilecek ve KDV ödenmeksizin ürün satışı gerçekleştirilecektir. Serbest bölgeden bir diğer serbest bölgeye ya da yurt dışına yapılacak ticarette ise dış ticaret rejimi uygulanmaz.
Üretici işletmelerin talepleri hariç olmak üzere, fiyat, kalite ve standartlarla ilgili olarak kamu kurum ve kuruluşlarına kanunlarla ve diğer mevzuatla verilen yetkiler serbest bölgelerde uygulanmaz.
Serbest Bölgeler yabancı sermaye yatırımlarını, döviz girdilerini, ihracat kapasitesini, uluslararası rekabet gücünü, üretim tekniklerinin gelişimini arttırmak amacıyla kurulurlar.
Türkiye’deki herhangi bir serbest bölgeden Türkiye’nin herhangi bir iline yapılacak ticaret dış ticaret mevzuatımıza göre yürütülür. Serbest bölgeden bir diğer serbest bölgeye ya da yurt dışına yapılacak ticarette dış ticaret rejimi uygulanmaz.
Serbest Bölgede faaliyet gösteren firmalar ve bölge çalışanları hakkında da Türkiye Cumhuriyeti Sosyal Güvenlik Mevzuatı uygulanır. Yabancı uyruklu vasıflı personel ve yöneticilerin çalıştırılmasına ilişkin esaslar yönetmelikle belirlenir.
Serbest Bölgede Faaliyette Bulunabilecek Kişiler :
Yerli veya yabancı gerçek veya tüzel kişiler Ticaret Bakanlığı’ndan ruhsat almak kaydıyla serbest bölgelerde faaliyette bulunabilirler. Serbest bölgelerde faaliyette bulunan yatırımcı kullanıcılara Hazinenin özel mülkiyetinde bulunan arazi, arsa ve binalar kiralanabilir veya bunlar üzerinde 49 yıla kadar irtifak hakkı tesis edilebilir.
Yurt dışından bölgeye getirilen malların CIF değeri üzerinden binde 1 ve bölgeden Türkiye’ye çıkarılan malların FOB değeri üzerinden binde 9 oranında, peşin olarak ödenecek ücretler, serbest bölgelerde yatırım ve tesis safhasında kullanılan mallar, tevsi ve kapasite artırmak amacıyla getirilen mallar, kullanıcının kendisine ait olmayan bakım ve onarım maksadıyla getirilen mallar, bölgelere geçici olarak getirilen araç, gereç ve ekipmanlar, fason üretim amacıyla getirilen mallar, 6/2/2004 tarihinden sonra faaliyet ruhsatı alanlardan imalatçı kullanıcıların dışındaki kullanıcılar tarafından yurt dışından bölgeye getirilen ve/veya bölgeden Türkiye'ye çıkarılan mallar birinci fıkranın (b) bendi hükmü uyarınca bir ücrete tâbi tutulmaz. Ancak, bakım ve onarım ile fason üretimde yaratılan katma değer üzerinden ve 6/2/2004 tarihinden sonra faaliyet ruhsatı alanlardan imalatçı kullanıcıların dışındaki kullanıcılar tarafından yurt dışından getirilerek bölge içinde satılan mallardan bu ücret alınır.
Ücrete tabi olarak yurt dışından getirilen mallar ile imalatçı kullanıcılar tarafından üretilen malların, bölge içinde satılması ve sonrasında Türkiye’ye çıkarılması hallerinde birinci fıkranın (b) bendi hükmü uyarınca ücret alınır.
Serbest bölgelerde faaliyette bulunan işletmelerde yatırım amaçlı olarak kullanılan makine ve ekipmanın bakım onarım ihtiyaçlarının Türkiye’nin diğer yerlerinde karşılanması, bölge faaliyetleri sonucu ortaya çıkan atık ve hurdaların Türkiye’ye çıkarılması, Türkiye’nin diğer yerlerinde yapılacak film çekim faaliyetlerinde kullanılacak araç gereç ve ekipmanın bölgeden geçici çıkışı ve benzeri özellik arz eden durumlarda vergi mükellefiyetine ilişkin hükümler hariç olmak üzere, iş ve işlemlerin basitleştirilmesine ilişkin usul ve esaslar Ticaret Bakanlığı tarafından belirlenir.
Bedeli 5000 ABD doları veya karşılığı Türk Lirasını geçmeyen Türkiye mahreçli mallar, isteğe bağlı olarak ihracat işlemine tabi tutulmayabilir.
Serbest bölgelerdeki faaliyetlerle ilgili her türlü ödemeler dövizle yapılır. Cumhurbaşkanı ödemelerin Türk Lirası olarak yapılmasına da karar verebilir.
Yurt dışında bölgeler kurulması:
3/6/2011 tarihli ve 637 sayılı Ekonomi Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin 12 nci maddesinde yer alan serbest bölgeler, özel bölgeler, dış ticaret merkezleri ve lojistik merkezlerin yurt dışında kurulacağı ülkeleri belirlemeye Cumhurbaşkanı yetkilidir.
Bu bölgelerin, Türkiye’de yerleşik bir şirket eliyle kurulmasına ve işletilmesine Cumhurbaşkanınca izin verilir
Birinci fıkrada belirtilen bölgelerin kurulmasına, işletilmesine ve tasfiyesine ilişkin usul ve esasları belirlemeye Cumhurbaşkanı yetkilidir
Yurt dışında kurulan bölgelere Türkiye’de yerleşik şirketlerce yapılacak yatırımlara yönelik devlet yardımlarını belirlemeye Cumhurbaşkanı yetkilidir.
Yurt dışındaki ilk serbest bölgemiz Cibuti’ de kurulmuştur.
İlgili kurum ve kuruluşlarca ithaline izin verilmeyen eşyanın serbest bölgelere transiti 1. Tasfiye Yönetmeliği uyarınca yeniden ihraç amaçlı satış suretiyle tasfiye edilecek eşyanın serbest bölgelere transitine izin verilmez. İlgili kurum ve kuruluşlarca ithaline izin verilmemekle birlikte, eşyanın serbest bölgeye alınmasına ilişkin söz konusu kurum ve kuruluşlardan alınacak yazılı izin üzerine eşyanın serbest bölgelere transitine izin verilir. Zaten serbest bölgede bulunan bir firma tarafından gönderilen, fakat ithalat işlemleri esnasında ilgili kurumlarca ithalatına izin verilmeyen eşyanın tekrar serbest bölgeye alınmasına izin verilir
Bu kapsamda, serbest bölgelerde yerleşik firmaların demirbaşına kayıtlı eşyanın tamir ve bakıma tabi tutulmak üzere ülkemize ithali ve yeniden ihracında aşağıda belirtildiği şekilde işlem yapılması uygun bulunmuştur. Serbest bölgelerde yerleşik firmaların demirbaşında kayıtlı eşyanın tamir ve bakım amacıyla dahilde işleme rejimi kapsamında geçici ithal edilmek istenmesi halinde, sözlü beyana tabi tutulması, kamu alacağının güvence altına alınmasını teminen, ilgili Gümrük Müdürlüklerinde dahilde işleme rejimi kapsamında yapılacak işlemlere ilişkin teminatın, ilgili serbest bölge işleticisi tarafından verilecek toplu teminat kapsamında da gerçekleştirilmesi, serbest bölge işleticisinin vereceği teminattan yararlanacak firma/firmaların, yine işletici tarafından ilgili Gümrük Müdürlüğü'ne bildirilmesi, bu bildiri kapsamı firmalardan işleticinin vereceği teminat dışında ayrıca bir teminat aranmaması, işleticinin vereceği teminat kapsamında yer almayan firma/firmalara ilişkin teminat işlemlerine ise mevcut haliyle devam edilmesi, tamir ve bakım işlemi yapılan söz konusu eşyanın ülkemizden serbest bölgeye yeniden ihracında sözlü beyanda bulunulması şeklinde işlem tesis edilecektir.
Kullanıcıların faaliyetlerinin geçici olarak durdurulması ve faaliyet ruhsatının iptaline ilişkin esaslar şunlardır:
a) Aşağıda belirtilen hallerde, Bölge Müdürlüğünce Kullanıcının Serbest Bölgeden mal çıkışlarına ve bölge içi mal satışlarına ilişkin Serbest Bölge İşlem Formları bir ay süreyle işleme konulmaz. Ancak, kullanıcı tarafından bir aylık süre dolmadan önce bu hususların düzeltilmesi halinde Bölge Müdürlüğünce işlem formları tekrar işleme konulur.
1) Yönetmelik hükümleri uyarınca verilmesi gereken belgeler ile Genel Müdürlük ve Bölge Müdürlüğünce istenilen bilgi ve belgelerin zamanında verilmemesi veya yanlış bilgi verilmesi,
2) Kullanıcı, yetkili temsilcisi veya görevlileri tarafından bölge tesis, araç-gereç ve ekipmanlarına, çevreye veya diğer kullanıcılara zarar verildiğinin tespit edilmesi ve Bölge Müdürlüğünce yapılan uyarıya rağmen bu durumun düzeltilmemesi ve/veya zararın tazmin edilmemesi,
3) Kullanıcının İşletici veya B.K.İ. ile Bölge İşleticiliği Ruhsatı kapsamında yaptığı kira ve/veya satış sözleşmesi hükümlerine uymadığının tespit edilmesi,
4) Yazılı talimatlara uyulmadığının veya bölge düzenini bozucu davranışlarda bulunulduğunun tespit edilmesi,
5) Faaliyet Ruhsatı Müracaat Formunda beyan ve taahhüt edilen hususlarda meydana gelen değişikliklerin bildirilmemesi.
b) Mevzuata aykırı olarak bölgeye mal getirildiğinin, bölgeden mal çıkarıldığının tespiti veya re’sen yapılacak stok sayımında Bölge Müdürlüğü kayıtları ile Kullanıcının mevcut stokları arasında, mal kalemi bazında miktarı % 5’i geçmeyen sebebi açıklanamayan eksiklik veya fazlalığın tespiti halinde, Kullanıcının bölgeden mal çıkışlarına ve bölge içi mal satışlarına ilişkin Serbest Bölge İşlem Formları 3 ay süreyle işleme konulmaz. Serbest Bölge Gümrük İdaresi konu hakkında bilgilendirilir.
Aşağıda belirtilen hallerde, yapılacak değerlendirme neticesinde, gerek görülmesi durumunda Faaliyet Ruhsatı Genel Müdürlük tarafından iptal edilir ve Serbest Bölge Gümrük İdaresi konu hakkında bilgilendirilir.
1) (a) bendinde belirtilen süre sonunda, aykırı işleme devam edildiğinin veya aynı bendin birden çok sayıda ihlal edildiğinin Bölge Müdürlüğünce düzenlenecek tutanakla tespit edilmesi,
2) Mücbir sebep halleri hariç 3 yıl süreyle hiçbir faaliyette bulunulmadığının Bölge Müdürlüğünce tutanakla tespit edilmesi,
3) Faaliyet Ruhsatı Müracaat Formunda beyan ve taahhüt edilen hususlara uyulmaması veya beyan edilen hususların gerçek dışı olduğunun sonradan yapılan inceleme ve denetimler sonucu tespit edilmesi,
4) Serbest bölgede faaliyette bulunulmasının kamu yararı, kamu düzeni ve/veya kamu güvenliğine aykırı olduğuna dair bulgu ve bilgiye erişilmesi,
5) Kanun, yönetmelik, tebliğ ve genelge hükümlerine uyulmadığının tespit edilmesi.
Aşağıda belirtilen hallerde Faaliyet Ruhsatı hiçbir uyarıya gerek kalmaksızın Genel Müdürlükçe iptal edilir ve Serbest Bölge Gümrük İdaresi konu hakkında bilgilendirilir.
1) Mevzuata aykırı olarak bölgeye mal getirildiğinin, bölgeden mal çıkarıldığının tespitini müteakip veya re’sen yapılacak stok sayımında Bölge Müdürlüğü kayıtları ile Kullanıcının mevcut stokları arasında, mal kalemi bazında miktarı % 5’ten fazla sebebi açıklanamayan eksiklik veya fazlalığın tespiti,
2) Bölge dışındaki faaliyetler nedeniyle elde edilen kazanç ve iratların, bölgede elde edilmiş kazanç ve iratlar gibi gösterilerek muhasebe kayıtlarının birleştirilmesi ve/veya bu amaçla sahte veya muhteviyatı yanıltıcı belge kullanılması suretiyle vergi kaçırıldığının belirlenmesi,
3) (b) bendinde belirtilen işlemin tekrarı.
Bu maddede düzenlenen idari müeyyideler, diğer mevzuat çerçevesinde gerçekleştirilen işlemler ile bu işlemlerin sonuçlarına bakılmaksızın uygulanır.
Faaliyet ruhsatında belirtilen sürenin sona ermesi veya ruhsatları yukarıdaki nedenlerle iptal edilmiş olmasına rağmen faaliyetine devam etme girişiminde bulunanların malları bölgeye alınmaz. Bölgedeki malları bu Yönetmeliğin 52’nci maddesine göre tasfiye işlemine tabi tutulur.
Serbest bölge, ülkenin diğer alanlarında geçerli olan ticari, finansal, vergisel, idari düzenlemelerin uygulanmadığı veya kısmen uygulandığı, endüstriyel ve ticari faaliyetler için daha geniş muafiyet ve imtiyazların tanındığı fiziki olarak da sınırları belirlenmiş bölgelerdir.
Bu bölgelerde ülkede geçerli olan dış ticaret, vergi ve gümrük mevzuatı özel olarak düzenlenmiştir.